Als hoogleraar landschapsarchitectuur aan de TU Delft denkt Eric Luiten veel na over de kwaliteit van het Nederlandse landschap en stimuleert hij zijn studenten hetzelfde te doen. Sinds 2019 is Luiten voorzitter van de visitatiecommissie van de Nationale Parken.

Wat speelt er bij de Visitatiecommissie?
Nationale parken kunnen een adviesverzoek indienen bij de Visitatiecommissie. Een visitatie is gericht op de afzonderlijke nationale parken als gebiedsentiteit, inclusief hun ontwikkelingsperspectief. Wij stellen altijd de vraag: ”Wat is de toegevoegde waarde van het feit dat jullie nationaal park zijn ten opzichte van de inspanningen van de afzonderlijke partijen?”. De nationale parken bestaan vrijwel altijd uit een ensemble van natuurgebieden, al dan niet een beetje verbonden, waarbij soms één maar vaker verschillende partijen eigenaar zijn en het beheer voeren over het land en de grond van de natuurgebieden. Dat het predicaat Nationaal Park hier overheen hangt betekent dat parken moeten nadenken over welke kenmerken en verantwoordelijkheden zij naar een hoger of gemeenschappelijk niveau brengen en wat zij als afzonderlijke partijen zelf blijven doen. Dat is een heel spannend traject. Zeker bij Nieuw Land was dat een heel interessant gegeven, omdat de Oostvaardersplassen en Marker Wadden inmiddels beroemder zijn dan het Nationaal Park Nieuw Land. De vraag is dus: wat lever je in als partij? Wat houdt de individuele partijen bij elkaar en waar zien zij de toegevoegde waarde van de samenwerking? Hoe verhoudt zich dat tot het merk dat je met Marker Wadden en de Oostvaardersplassen beheert en beschermt. Het ene park staat er wat luchtiger in dan het andere. 

Dilemma’s zijn er natuurlijk ook in de commissie. Het ene commissielid is bijvoorbeeld kritischer over het toegankelijk maken van een gebied dan het andere. Wat is de balans tussen bekend maken en voorzieningen treffen aan de ene kant en de te beschermen en te behouden kwaliteit van de natuur? Dat is de inhoudelijke discussie die wij onderling voeren. We zijn net klaar met het tweede visitatiecommissierapport, van Nationaal Park Nieuw Land. Uit de eerste reactie van de stuurgroep van Nieuw Land hebben we begrepen dat zij blij zijn met het advies en hier ook lessen uit gaan trekken. Het lijkt goed te gaan. In de rapportage hebben we onder woorden gebracht waarom we enthousiast zijn over de energie en de samenwerking maar wijzen we ook op een aantal kwetsbaarheden en door te ontwikkelen aspecten die nu snel op de agenda moeten komen; en dat nemen ze serieus. We vinden het tweede advies al weer beter dan het eerste over Nationaal Park Drentsche Aa. Dit advies heeft meer structuur, hoofd- en bijzaken zijn beter onderscheiden. Als visitatiecommissie leren wij ook. Elke visitatie is weer een nieuw moment om ervaring op te doen en de essenties van het bezoek, de inhoud van de dilemma’s en de bedoeling van de rapportage beter in de vingers te krijgen.

Weten de parken wel af van het bestaan van de Visitatiecommissie? 
Het idee voor een visitatiecommissie is ontstaan bij het samenwerkingsverband zelf. De kerngroep heeft een paar jaar geleden bedacht dat er een intern, maar kritisch evaluatie-instrument zou moeten komen, waarbij enkele deskundigen onbezwaard kunnen spiegelen op de voortgang van de parken. Parken kunnen hier hun voordeel mee doen. Dat werd de visitatiecommissie. Helaas merken wij wat koudwatervrees bij de parken. Eerlijk gezegd had ik meer adviesverzoeken verwacht. Er is blijkbaar wat terughoudendheid, maar ik weet niet waar die vandaan komt. 

Wat is uw mening over het nieuwe concept-beleidsprogramma voor de nationale parken?
Het verrast mij dat ik nog vrij weinig lees over vormen van monitoring in het concept-beleidsprogramma dat ik heb gezien: het is belangrijk de ontwikkeling van de parken systematisch te volgen, organiseren van reflectie daarop en evaluatie daarvan. Het vehikel hiervoor bestaat wel, zowel formeel naar de minister toe in de vorm van de Adviescommissie onder leiding van de Rijksadviseur, als ingebed in de samenwerkingsstructuur in de vorm van de Visitatiecommissie. 
Wat mij opviel bij de voorbereiding en rapportage van de twee visitaties tot nu toe is de discrepantie tussen de criteria die in de Standaard zijn vastgelegd en de beschrijving daarvan in de Leidraad. Die twee documenten passen eigenlijk niet goed op elkaar. De Standaard onderscheidt 12 criteria die elkaar deels overlappen. Bij het schrijven van het visitatierapport voor Nationaal Park Drentsche Aa was het moeilijk om duidelijk onderscheiden observaties te doen, want het liep allemaal in elkaar over. Daarna kwam de Leidraad en dat was veel beter. Met de negen punten hieruit konden wij goed werken. Nu is voor ons de Leidraad het richtsnoer voor de rapportage. Het nieuwe beleidsprogramma is een goede kans om het toetsingskader strak te trekken. Dan wordt het voor iedereen duidelijker.

Welke rol zouden de partners moeten hebben of nemen?
Wat wij als visitatiecommissie vaststellen is dat nationale parken in onze ogen nog veel leunen op het feit dat elke partij hierin zijn eigen verantwoordelijkheid neemt. Ik ben juist nieuwsgierig naar een intensievere vorm van samenwerking die er ook toe kan leiden dat bijvoorbeeld op het niveau van de natuurdoelen van de afzonderlijke gebieden er een duidelijker verdeling van accenten kan worden gezet. Differentiatie, onderscheid, taakverdeling; dat is ons inziens een betere manier van beheer van een nationaal park dan een optelsom van ecologische waarheden die allemaal bestaansrecht hebben en allemaal ook een verleden hebben. NATURA2000 verplicht alle terreinbeheerders in Nederland aan te geven welke natuurdoelen worden nagestreefd en hoe deze beheerd worden. Ik vind de introductie van de Nationale Parken nieuwe stijl een prachtkans voor parken waarbinnen verschillende beheerders participeren, om veel professioneler en meer complementair te gaan denken. Het is ook aanleiding om de begrenzing van het park nog eens tegen het licht te houden en waar nodig beter op de systeemkenmerken van het landschap af te stemmen. Meer dan de som der delen, dat is waar de nationale parken voor moeten gaan en dat is dus ook het overkoepelende appèl van de visitatiecommissie. 

In welk park brengt u uw vrije tijd graag door?
Als voorzitter van de visitatiecommissie krijg ik al die prachtige landschappen en natuurervaringen en de spannende informatie over de nationale parken cadeau! Het is een geweldige manier om de Nederlandse nationale parken te leren kennen en kennis te maken met de gemotiveerde mensen die daarachter geweldig werk leveren. Ik ga dus hier geen favoriet aanwijzen. Mijn dierbaarste herinnering aan de natuur voert terug naar mijn jeugd, naar de bossen van Nijmegen waar ik opgroeide. De stuwwal met zijn prachtige beukenbossen. Ik heb een natuurlijke affiniteit met die bossen, de blote stammen, het immense bladerdek, het lentebeeld van fragiele, lichtgroene blaadjes die tussen de takken zweven. Lelietjes-van-dalen, cantharellen zoeken, bosbessen plukken. Prachtig. Waarom is dat hele Rijk van Nijmegen eigenlijk niet een Nationaal Park?

Wilt u de visitatiecommissie uitnodigen in uw nationaal park? U kunt uw aanvraag indienen bij het Nationale Parken Bureau, info@nationaleparkenbureau.nl ter attentie van Adriaan Buitink. De visitatie vindt plaats op basis van een adviesverzoek en een zelfevaluatie. Het bezoek zelf duurt een dag. Daarna hebben de verschillende leden (natuur, educatie en communicatie, recreatie en toerisme en governance) een paar weken de tijd om op hun bevindingen te reflecteren en een advies te schrijven over het deel waar hun expertise ligt. De aanvrager stelt een budget beschikbaar dat voldoende is om de leden 5 – 7 dagdelen te laten voorbereiden, adviseren en rapporteren.